Słownik jednostek litostratygraficznych Polski w wersji internetowej

Tomasz Mardal, Ryszard Marcinowski, Krystyna Piotrowska

• Wstęp
• Układ słownika
• Dobór jednostek i ich nazewnictwo
• Dostęp do słownika w Internecie
• Uwagi końcowe
• Literatura

Wstęp

Polskie nazewnictwo litostratygraficzne powstawało i było używane niemal od zarania nauk geologicznych w naszym kraju. Opisy poszczególnych jednostek litostratygraficznych są jednak rozproszone w licznych publikacjach i opracowaniach archiwalnych. Brak dotychczas wystarczająco szczegółowego i współczesnego opracowania słownikowego, które dokumentowałoby stan krajowej terminologii litostratygraficznej. Istniejące opracowania tego rodzaju pochodzą sprzed wielu lat, są nie dość szczegółowe (Cieśliński i in., 1968) lub cząstkowe (Świdziński, 1948). W niektórych krajach narodowe słowniki litostratygraficzne są wydawane drukiem (Kent, 1980; Bultynck & Dejonghe, 2001); niekiedy są publikowane monografie cząstkowe, obejmujące poszczególne systemy chronostratygraficzne (Stratigraphische Kommission Deutschlands, 2000) lub duże jednostki typu facjalnego (Plein, 1995); słowniki litostratygraficzne nierzadko udostępnia się tylko w Internecie (USA, Kanada, Holandia, Wielka Brytania). Potrzeba opracowywania narodowych słowników litostratygraficznych wydaje się bezdyskusyjna z punktu widzenia geologicznych prac badawczych; słowniki takie mają także duże znaczenie dla rozwoju i użytkowania baz danych geologicznych.
Inicjatorem opracowania słownika jednostek litostratygraficznych Polski był Tomasz Zydorowicz z Ministerstwa Ochrony Środowiska, Zasobów Naturalnych i Leśnictwa (obecnie Ministerstwo Środowiska). Inicjatywa ta była związana z planami utworzenia Centralnej Bazy Danych Geologicznych, dla której słownik był przeznaczony. Pierwsza wersja słownika została opracowana przez R. Marcinowskiego i I. Walaszczyka (1994) w niezwykle krótkim terminie 3 miesięcy; następnie skierowano ją do trzech recenzentów (wszystkie recenzje były pozytywne). Trzeba dodać, że ze względu na krótki termin wykonania wersja ta była w znacznej mierze uproszczona, gdyż w wielu przypadkach zabrakło czasu na uwzględnienie szczegółowego opisu jednostek litostratygraficznych i powiązań między nimi, często zawikłanych. Warto zauważyć, że właśnie powiązania między jednostkami, to jest ich synonimika i hierarchia, mają szczególnie duże znaczenie przy zastosowaniu słownika w systemie informatycznym.
Po rozpoczęciu przez Państwowy Instytut Geologiczny prac nad Centralną Bazą Danych Geologicznych nadzór nad przygotowaniem drugiej wersji słownika przejął Tomasz Mardal - wówczas koordynator CBDG. Zaproponowane przez niego udoskonalenia i rozszerzenia słownika miały na celu zarówno dostosowanie go do wymagań CBDG, jak i wykorzystanie nadarzającej się okazji do opracowania pierwszego kompletnego katalogu jednostek litostratygraficznych Polski. Autor ten wykonał również większość prac redakcyjnych nad tekstem słownika. W kolejnych latach dokonano licznych poprawek i uzupełnień w słowniku; w pracach tych nie brał już udziału Ireneusz Walaszczyk, a do grona autorów dołączył Jerzy Piotrowski, po jego śmierci zaś - Krystyna Piotrowska. Na znaczne wydłużenie prac nad słownikiem duży wpływ miał fakt, że wykonywano je niejako na marginesie intensywnego rozwoju CBDG. Jedną z kolejnych wersji słownika, z wyłączeniem wszakże jednostek nieformalnych mezozoiku i kenozoiku, udostępniono poprzez publiczną witrynę internetową CBDG w końcu roku 2001; ponieważ jednak informacja o tym udostępnieniu nie była publikowana, oddźwięk ze strony czytelników był znikomy.
Przy opracowywaniu nieformalnych jednostek litostratygraficznych bardzo pomocny był maszynopis leksykonu stratygraficznego. To opracowanie zbiorowe, pod redakcją H. Makowskiego (1980), było dla autorów nie tylko materiałem źródłowym, ale w poważnym stopniu stanowiło wzór dla opisu jednostek.
We wrześniu 2004 udostępniono w Internecie wersję słownika określaną jako "wydanie robocze"; udostępnieniu temu towarzyszył artykuł w "Przeglądzie Geologicznym" nr 10/2004. W artykule tym informowano o publicznym udostępnieniu słownika i zapraszano czytelników do zgłaszania uwag i korekt. Ta sama robocza wersja słownika była też recenzowana przez trzech recenzentów; wszystkie recenzje były pozytywne. W wyniku analizy uwag recenzentów i innych czytelników, a także niezbędnych korekt w słowniku opracowano jego kolejną wersję, udostępnioną w Internecie w grudniu 2004. Ta wersja słownika zawiera prawie 2500 haseł, z czego 3 dotyczą jednostek nieformalnych.
Autorzy zdają sobie sprawę z nieuniknionej niedoskonałości słownika, gdyż ogrom materiału zapewne spowodował niezamierzone pominięcie części jednostek oraz pomyłki; będą przeto wdzięczni za wszelkie uwagi. Swoją pracę traktują jako wstępny etap w porządkowaniu nazewnictwa litostratygraficznego w Polsce. Dlatego też obecna, udostępniona w Internecie edycja słownika jest określana jako wydanie podstawowe. Autorzy wierzą, że znaczna część geologów w Polsce będzie uczestniczyć w jego uzupełnianiu i ciągłej aktualizacji w miarę definiowania nowych jednostek litostratygraficznych.

Układ słownika

W celu ułatwienia korzystania ze słownika opracowanie podzielono na cztery części, obejmujące odpowiednio utwory prekambru i paleozoiku (część I - jednostki formalne, część II - jednostki nieformalne; autor: Ryszard Marcinowski) oraz mezozoiku i kenozoiku (część III - jednostki formalne, część IV - jednostki nieformalne; autorzy: Jerzy Piotrowski i Krystyna Piotrowska). W obrębie każdej części kolejność jednostek jest alfabetyczna, przy czym nazwy jednostek podawane są w szyku naturalnym, na przykład formacja łupków Czarnej (fm); taka alfabetyzacja okazała się najdogodniejsza przy poszukiwaniu jednostek w słowniku. Opis jednostek litostratygraficznych sporządzono wedle jednolitego schematu:

• NAZWA JEDNOSTKI
• AUTOR
• POCHODZENIE NAZWY
• JEDNOSTKA NADRZĘDNA
• JEDNOSTKI PODRZĘDNE
• SYNONIMY
• STRATOTYP
• WIEK
• OPIS
• OBSZAR WYSTĘPOWANIA
• UWAGI

W pozycji AUTOR - oprócz nazwiska autora i roku publikacji - podana jest także, w nawiasach, oryginalna nazwa jednostki, jeśli różni się ona od nazwy obecnie używanej i udało się ją ustalić; taka różnica w nazewnictwie występuje zwykle wtedy, gdy nazwa pierwotna była obcojęzyczna. Pozycja SYNONIMY zawiera uporządkowaną chronologicznie listę synonimicznych nazw jednostki, przy czym są to wyłącznie synonimy nieformalne jednostek nieformalnych lub synonimy formalne jednostek formalnych. Ten ostatni przypadek występuje tylko wtedy, gdy kreator jednostki formalnej zaproponował dla niej nazwę alternatywną. Jeśli ta sama jednostka była definiowana dwukrotnie, przez różnych autorów i pod innymi nazwami, stosowano zasadę priorytetu: jednostkę zdefiniowaną później traktowano jako nieformalną. Dla każdego synonimu podano autora i rok publikacji. Autorzy dążyli do tego, aby każda jednostka litostratygraficzna była opisana w słowniku tylko raz; gdy jednostka ma nazwy synonimiczne, do opisu jednostki prowadzą od nich odsyłacze proste, w rodzaju jednostka A -› jednostka B, i wówczas opisu jednostki należy szukać pod hasłem jednostka B.
Pozycja JEDNOSTKI PODRZĘDNE zawiera alfabetyczną listę jednostek "bezpośrednio" podrzędnych dla danej jednostki; na przykład w opisie formalnej grupy litostratygraficznej będą tu występować wyróżnione w jej obrębie formacje, ale już nie ogniwa - te są wymieniane jako jednostki podrzędne poszczególnych formacji. Autorzy zdecydowali, że hierarchia jednostek formalnych będzie w słowniku oddzielona od hierarchii jednostek nieformalnych; dlatego też w częściach I i III słownika, w których opisano jednostki formalne, pozycje JEDNOSTKA NADRZĘDNA i JEDNOSTKI PODRZĘDNE zawierają tylko nazwy jednostek formalnych; odpowiednio, w częściach II i IV uwzględniono tylko zależności pomiędzy jednostkami nieformalnymi.
Pozycja UWAGI, jedyna nieobowiązkowa w wyżej przedstawionym schemacie, przeznaczona jest do zamieszczania informacji dodatkowych o opisywanej jednostce; są to na przykład dane o jej historii i jej odpowiednikach na innych obszarach. Przedstawiono tu też powiązania między jednostkami nieformalnymi a formalnymi. W tym punkcie podane są również niekiedy dodatkowe, krótkie notki o genezie utworów jednostki, a także alternatywne określenia jej wieku.

Dobór jednostek i ich nazewnictwo

Jednym z zagadnień kluczowych przy opracowaniu słownika był status jednostek: formalny bądź nieformalny. Jedynym możliwym do zastosowania kryterium była tutaj zgodność z wymaganiami Zasad polskiej klasyfikacji, terminologii i nomenklatury stratygraficznej (Birkenmajer, 1975). Przy kwalifikacji jednostek jako formalnych autorzy słownika traktowali dość liberalnie brak stratotypu, wymagali natomiast opisu jednostki i publikacji tegoż. Niewykluczone, że wymagania Zasad polskiej klasyfikacji, terminologii i nomenklatury stratygraficznej ulegną w przyszłości modyfikacjom, co jest niekiedy postulowane (Narkiewicz, 2003). Wydaje się jednak, że takie zmiany mogłyby mieć wpływ na status tylko nieznacznej części dotychczas opisanych jednostek, gdyż trudno przypuszczać, aby zrezygnowano z obowiązków opisywania nowo kreowanych jednostek i publikowania ich definicji - a właśnie niespełnienie tych wymagań jest najczęściej spotykanym w praktyce odstępstwem od Zasad...
Lokalne piętra stratygraficzne potraktowano jako jednostki litostratygraficzne nieformalne, piętra te nie spełniają bowiem formalnych wymagań definicji pięter chronostratygraficznych, zatwierdzonych przez odpowiednie komisje stratygrafii Międzynarodowej Unii Nauk Geologicznych. Piętra lokalne nie są jednostkami stratygraficznymi o znaczeniu uniwersalnym, ich wyróżnikiem jest bowiem litologia i zespół skamieniałości właściwych danemu regionowi. Wyodrębniano je najczęściej przez przekształcenie lokalnych wydzieleń litologicznych, łatwych do wyróżnienia ("wykartowania") w terenie lub w profilach wierceń (a jest to jeden z ważniejszych atrybutów formacji); w ten sposób na przykład warstwy kotuszowskie i warstwy bostowskie przekształcono odpowiednio w lokalne piętra kotuszowskie i bostowskie.
Odrębna kwestia to dobór jednostek nieformalnych w słowniku. Z samej bowiem nieformalnej natury tych jednostek wynika brak ustalonych reguł ich nazewnictwa i opisu; brak zatem jednoznacznego kryterium odróżniającego nieformalną jednostkę litostratygraficzną od wydzieleń litologicznych o większym zasięgu, na przykład regionalnym. Znaczna część takich wydzieleń opatrywana jest niecharakterystycznymi nazwami, jak kompleks mułowcowy, lub nawet literami czy numerami. Określenia tego rodzaju są zrozumiałe tylko w wybranym kontekście regionalnym czy też wiekowym; sam brak unikalnej nazwy jednostki może świadczyć o tym, że jej kreator nie miał ambicji nadania jej znaczenia bardziej uniwersalnego. Autorzy przyjęli ostatecznie zasadę, że do części słownika z nazwami jednostek nieformalnych będą włączane tylko te jednostki, które mają w nazwie człon geograficzny lub wystarczająco charakterystyczne określenie litologiczne. Odstępstwa od tego wymagania czyniono tylko dla nazw tradycyjnych, historycznych i szczególnie zakorzenionych w terminologii stratygraficznej. Decyzje w tym zakresie były w nieunikniony sposób nieco arbitralne. Autorzy liczą, że szeroka dyskusja nad zawartością słownika doprowadzi do pożytecznych uzupełnień lub korekt zestawu jednostek nieformalnych.
Występowanie poszczególnych jednostek litostratygraficznych bywa ściśle związane ze znanymi i mniej lub bardziej precyzyjnie zdefiniowanymi jednostkami innego typu, mianowicie - strukturalnymi; jest to szczególnie częste w Karpatach, zdarza się też w krystaliniku platformy wschodnioeuropejskiej. Informacje o przynależności opisywanych w słowniku jednostek litostratygraficznych do konkretnych jednostek strukturalnych umieszczano zwykle w pozycji UWAGI.
Kolejnym problemem terminologicznym, o charakterze nieco technicznym, było występowanie niektórych nazw w literaturze zarówno w liczbie pojedynczej, jak i mnogiej (piaskowiec szydłowiecki, piaskowce szydłowieckie). Umieszczanie w słowniku dodatkowych pozycji tylko dla innych form gramatycznych tych samych nazw jednostek nie miałoby sensu. Z tego powodu zdecydowano się przyjąć priorytet dla liczby mnogiej; liczbę pojedynczą zachowano tylko w przypadku, gdy była to forma gramatyczna używana w praktyce jako jedyna.
Wśród jednostek nieformalnych zdarzają się niekiedy takie, które opisano jako intruzje, a więc raczej ciała skalne niż jednostki litostratygraficzne. Z drugiej strony, dokonanie szczegółowego opisu intruzji, jej litologii i lokalizacji, w znacznej mierze wyczerpuje zestaw czynności dokonywanych przy opisywaniu wielu litostratygraficznych jednostek nieformalnych. Ponieważ jednak utożsamianie konkretnego ciała skalnego z jednostką litostratygraficzną wydawało się nieścisłością, autorzy nieco zmieniali w takim przypadku szyk pierwotnej nazwy intruzji: na przykład zamiast oryginalnego określenia kętrzyńska intruzja anortozytowa umieszczono w słowniku termin anortozyty intruzji kętrzyńskiej. Wydaje się, że taki zabieg nie wypaczył intencji autorów, którzy owe intruzje opisywali; był on natomiast wskazany ze względu na konieczność podporządkowania układu haseł wymaganiom słownika litostratygraficznego.
Wśród jednostek nieformalnych występują liczne nazwy synonimiczne, niekiedy obcojęzyczne, nadane przez różnych autorów. W takich przypadkach autorzy starali się dawać pierwszeństwo najstarszym nazwom polskim, będącym w użyciu, z zachowaniem odsyłaczy prostych dla synonimów polskich. Nazwy obcojęzyczne pozostawiono jedynie w tekście, w pozycji AUTOR lub w pozycji SYNONIMY, a więc tam, gdzie zamieszczono informacje o autorze i podano rok publikacji.
W celu rozróżnienia jednostek nieformalnych o nazwach równobrzmiących uzupełniano takie nazwy w słowniku o dodatkowy człon wyróżniający, umieszczony w nawiasie kwadratowym, np. warstwy hieroglifowe [świętokrzyskie], warstwy hieroglifowe [karpackie]. Zabieg taki zastosowano również w przypadku niektórych jednostek o szczególnie mało charakterystycznych nazwach, pozbawionych członu geograficznego lub dostatecznie wyróżniającego członu litologicznego. Dopiski takie nie stanowią propozycji nazewniczych dla tych jednostek; mają jedynie ułatwić korzystanie ze słownika.

Dostęp do słownika w Internecie

Obecna wersja słownika dostępna jest bez ograniczeń na stronie internetowej Centralnej Bazy Danych Geologicznych (https://baza.pgi.gov.pl), w partii dotyczącej słowników bazy. Prostą aplikację do tego celu wykonała firma Infostrony. W celu przeszukiwania słownika należy najpierw wskazać jego część, na przykład Prekambr i paleozoik - Jednostki formalne, przy czym możliwe jest również przeszukanie całości słownika. Następnie wpisuje się do okienka Wpisz poszukiwany tekst fragment tekstu (ryc. 1), który ma być zawarty bądź w nazwie jednostki, bądź - zależnie od decyzji użytkownika - w całym jej opisie (łącznie z nazwą). Wpisywanego fragmentu tekstu nie opatrujemy cudzysłowami czy apostrofami. Naciśnięcie przycisku Szukaj powoduje wyświetlenie na ekranie listy znalezionych jednostek, których opisy (bądź same nazwy) zawierają poszukiwany tekst (ryc. 2). Kliknięcie wybranej jednostki na tej liście powoduje wyświetlenie jej opisu (ryc. 3). W celu przejrzenia spisu literatury należy kliknąć jedną z dwóch pozycji na podstronie Bibliografia: Prekambr i paleozoik lub Mezozoik i kenozoik.

Ryc. 1. Wprowadzanie fragmentu tekstu poszukiwanego w słowniku

Ryc. 2. Wyniki przeszukiwania słownika - lista znalezionych jednostek litostratygraficznych

Ryc. 3. Wyświetlony na ekranie opis jednostki litostratygraficznej

Witryna słownika zawiera okno umożliwiające zgłaszanie uwag przez czytelników. Uwagi te wysyłane są pocztą elektroniczną do Pracowni CBDG Centralnego Archiwum Geologicznego Państwowego Instytutu Geologicznego. Autorzy postulują, aby czytelnicy powoływali się w swojej korespondencji na publikacje źródłowe, co umożliwi dokonywanie proponowanych przez nich zmian w tekście słownika.

Uwagi końcowe

Opisywane tu opracowanie powstało dzięki zaangażowaniu wielu osób. Poza wspomnianymi na początku dr. Tomaszem Zydorowiczem i dr. Ireneuszem Walaszczykiem, wpływ na ostateczną formę słownika miał prof. dr hab. Tadeusz M. Peryt, którego uwagi merytoryczne i redakcyjne były bardzo cenne. Wymienionym Panom składamy serdeczne podziękowania.

Literatura

• BIRKENMAJER K. (red.) 1975 - Zasady polskiej klasyfikacji, terminologii i nomenklatury stratygraficznej. Instr. Met. Bad. Geol., 33. Wyd. Geol.
• BULTYNCK P. & DEJONGHE L. (eds.) 2001 - Lithostratigraphic scale of Belgium. Geologica Belgica, Bruksela, 4 (1-2): 1-168.
• CIEŚLIŃSKI S., CZAPLICKA J., GŁODEK J., JUSKOWIAK O., KILIAN Z., KOPIK J., KOTAŃSKI Z., KOZŁOWSKI S., KRAJEWSKI S., MALINOWSKA L., PAJCHLOWA M., RYKA W., STOPA S., TOMCZYK H., TOMCZYKOWA E. & WOŹNY E. 1968 - Słownik stratygraficzny. Wyd. Geol.
• KENT L.E. (ed.) 1980 - Lithostratigraphy of the Republic of South Africa, South West Africa/Namibia and the Republics of Bophuthatswana, Transkei and Venda. [In:] Stratigraphy of South Africa, Handbook 8, Part 1. Government Printer, Pretoria.
• MAKOWSKI H. (ed.) 1980 - International Stratigraphical Lexicon, Vol. 1 (Europe), Fasc. 6a (Poland). Polish Committee of Geological Sciences. Opracowanie archiwalne, Bibl. Wydziału Geologii UW.
• MARCINOWSKI R. & WALASZCZYK I. 1994 - Formalne i nieformalne jednostki litostratygraficzne Polski (Prekambr - Trzeciorzęd). Arch. Ministerstwa Środowiska.
• NARKIEWICZ M. 2003 - Zasady polskiej klasyfikacji, terminologii i nomenklatury stratygraficznej - czy zmieniać i co zmieniać. Prz. Geol., 51: 1023-1026.
• PLEIN E. (ed.) 1995 - Stratigraphie von Deutschland I. Norddeutsches Rotliegendbecken. Teil II. Cour. Forsch.-Inst. Senckenberg, Frankfurt a. M., 183: 1-193.
• Stratigraphische Kommission Deutschlands 2000 - Stratigraphie von Deutschland III. Die Kreide der Bundesrepublik Deutschland. Cour. Forsch.-Inst. Senckenberg, Frankfurt a. M., 226: 1-186.
• ŚWIDZIŃSKI H. 1948 - Stratigraphical index of the northern flysch Carpathians. Biul. Państw. Inst. Geol., 37: 1-128.

Opracowanie tekstu: T. Mardal, na podstawie artykułu
"Słownik jednostek litostratygraficznych Polski w roboczej wersji internetowej"
T. Mardala, R. Marcinowskiego i K. Piotrowskiej ("Przegląd Geologiczny" nr 10/2004).